Elizabeth Harsman wordt op 22 april 1767 gedoopt in de Martinikerk te Groningen. Zij is kort daarvoor geboren in Helpman als dochter van de kastelein Egbert Harsman en zijn vrouw Etta Bolmeijer. In Helpman is geen kerk: de bewoners van dit gehucht kerken in de Martinikerk en de Akerk in Groningen. Het is dus logisch dat Elisabeth in Groningen gedoopt wordt.

Vader Egbert heeft een herberg aan de straatweg in Helpman (op de locatie waar tot voor kort  Blokker gevestigd was). Als Elisabeth drie jaar is, overlijdt haar moeder. Vader Egbert hertrouwt vijf jaar later met de in Garmerwolde geboren Meene Ottens. Zelf trouwt Elisabeth in 1791 met Jan Wilkens. De eerste jaren van hun huwelijk zullen Elisabeth en Jan in Helpman of Groningen hebben gewoond, want hun zoon Tijke wordt op 18 januari 1797 in Groningen gedoopt. Nog in datzelfde jaar zetten ze echter een grote stap. Ze kopen op 31 mei 1797 een behuizing met tuin aan de oostzijde van de straatweg in Haren. In de verkoopakte wordt de ligging van de behuizing aangegeven door het noemen van de zwetten (= de naastgelegen percelen). Ten zuiden is dat het kerkhof (toen nog rond de kerk) en ten oosten de straatweg. Aan de noordzijde grenst het perceel aan de eigendom van de weduwe van de bakker Jan Jan Carsens. Deze omschrijving maakt duidelijk dat het gaat om het hoekperceel van de Brinkhorst en de Rijksstraatweg (tot voor enige jaren de locatie van de ABN-AMRO bank). De koopprijs bedraagt f 2.000,-. Elisabeth en Jan kunnen echter niet meer betalen dan f 600,-. De rest van het geld moet worden geleend. Dat gebeurde in die tijd altijd bij een particulier. In dit geval is de ingenieur der genie Rudolph Rummerink wonende aan de Kromme Elleboog in Haren bereid als geldschieter op te treden.

Elisabeth en Jan vestigen in hun pand een herberg. Die herberg krijgt een uithangbord waar een getijgerd paard op staat en staat daarom al snel bekend als ‘Het Getijgerde Paard’. Wat is een getijgerd paard? Het is in ieder geval geen paard dat zich in tijgersluipgang door de weilanden beweegt. Enige studie heeft me geleerd dat het hier een paard betreft, dat is getekend met stippen of strepen, zoals een tijger. Er is zelfs een apart ras, de knabstrupper, dat speciaal wordt gefokt met deze kenmerken. Het bekendste paard van dit ras is Witje, het paard van Pippi Langkous. Overigens heb ik ontdekt, dat het getijgerde paard als naamgever van een herberg rond 1800 behoorlijk in de mode was. Aan het Boterdiep in Groningen was nog een herberg met die naam.

Helaas is Elisabeth geen gouden toekomst met haar Jan en zoontje Tijke in Haren beschoren. Op 6 mei 1800 plaatst Elisabeth het volgende bericht in de Groninger Courant: “Het behaagde den Allesbestierder in wiens hand ons leven en adem is, mijn tedergeliefde man Jan Wilkens in den ouderdom van 36 jaar en 6 maanden, na een genoegelijke echtverbintenis van 8 jaren en 11 maanden, uit mijne liefde armen op het alleronverwagste hedenmorgen tusschen 7 en 8 uur door den dood van mij weg te nemen, en zo het tijdelijke met het eeuwige te doen verwisselen, hebbe het van mijn pligt geagt, dit treurval door deze thans gebruikelijken weg aan vrienden en bekenden ter kennis te brengen, verzoeke van brieven en rouwbeklag verschoond te blijven.” Jan Wilkens wordt op het kerkhof pal naast zijn huis begraven.

Het zal Elisabeth vervolgens niet meegevallen zijn om de exploitatie van de herberg voort te zetten. Wellicht dwingt haar dat tot een wat snelle keus voor een nieuwe echtgenoot. Die denkt ze begin 1801 gevonden te hebben in de persoon van Goozen Freebes, geboren in 1753 te Garmerwolde. Zij trouwen op 3 mei 1801 in de op een paar stappen van hun voordeur gelegen kerk in Haren. En dat niet tijdens een gewone dienst, zoals men in die tijd meestal deed, omdat het dan gratis was, maar in een aparte dienst. Dat kostte maar liefst negen gulden en negen stuivers. Helaas, alles lijkt erop te wijzen, dat het huwelijk met Goozen een dramatische vergissing was. Op 18 december 1801 moet Elisabeth namelijk geld lenen van de koopman Jacobus Meinderts te Groningen. Zij wordt dan in de akte omschreven als de gesepareerde ehevrouw van Goozen Freebes. Gescheiden dus, maar ook zwanger, want op 7 juli 1802 wordt dochter Elsje geboren. Niet meer in Haren, maar aan de Schoolholm in de stad Groningen. Kort daarvoor heeft Elisabeth dan in Haren het verdriet moeten incasseren van het overlijden van haar zoontje Tijke. Hij wordt 19 maart 1802 te Haren begraven. 

Elisabeth heeft het in Haren niet kunnen redden. De herberg Het Getijgerde Paard wordt op 22 december 1801 door haar schuldeisers te koop aangeboden verkocht. De omschrijving is dan: “een florissante herberg, grote schuure met paarde en beeste stallen, alwaar de tappers nering met goed succes wordt geëxerceerd, staande te Haren aan het kerkhof daar 't Getijgerde Paard uithangt, wordende in eigendom gepossideerd door Betje Harsmans.” Succesvol is die verkoop trouwens niet, want in juli 1802 blijkt een tweede verkoping nodig. Er volgt een faillissement. Op 31 oktober 1803 wordt in dat faillissement de uitdelingslijst vastgesteld. Onder de schuldeisers zijn een groot aantal leveranciers: Lambertus Bulthuis voor geleverd bier f 93, -, J.D. Cremer voor geleverde brandwijn f 12,-, B. Bonsema voor geleverd stout f 59,-, Brent Fix te Midlaren voor geleverde jenever, koffie en tabak f 75,-, Theodori voor geleverde jenever f 128,- en Ch. Themmen voor geleverde jenever f 16,-.

Koper van de herberg in 1802 is Christoffer van Boekeren, de exploitant van de grote herberg De Jagtwagen aan de noordzijde van het dorp. De bedoeling van die aankoop wordt duidelijk als Van Boekeren de behuizing in 1805 weer verkoopt aan Warnerus Harms Ansing en zijn vrouw Reimina Roelfs Niebuir. Die verkoop geschiedt onder de conditie “dat in de behuizinge door de kopers of hun opvolgers geen tapper of herbergier mag gedaan worden.” Van Boekeren heeft door de transactie dus een concurrent weten uit te schakelen. Tenminste tot 1866, want dan vestigt Otto Hoenderken op deze plaats weer een herberg: een etablissement dat later vooral bekend wordt onder de naam Hotel-Café Suurd en dat op 16 november 1956 is afgebrand.

Na haar vertrek uit Haren trouwt Elisabeth Harsman in 1810 te Groningen met Jan Sikkes. We vernemen nog een keer van haar door een uitspraak van de rechtbank te Groningen op 10 december 1821. Elisabeth Harsman, oud 60 jaren, woonachtig te Groningen buiten het Kleine Poortje (= het gebied vallend onder Helpman ten oosten van het Winschoterdiep) staat dan terecht terzake, dat zij in de maand september 1821 heimelijk het kind heeft begraven, waarvan Betje Knol die maand, ten huize van de boekverkoper Bolt aan de Grote Markt is verlost, zonder dat zij daartoe enige autorisatie heeft bekomen van de daartoe bevoegde ambtenaar. De officier vordert twee maanden gevangenzetting, f 20,- boete en veroordeling in de kosten van de procedure. De rechtbank overweegt dat niet is gebleken dat door de beklaagde een kind is begraven, hetwelk bij de geboorte heeft geleefd, zelfs niet dat het een voldragen vrucht is geweest. Vervolgens verklaart de rechtbank Elisabeth Harsman niet schuldig aan wat haar ten laste is gelegd.

Op 17 november 1826 overlijdt Elisabeth Harsman te Groningen. Haar derde echtgenoot is Jan Sikkes is dan volledig uit beeld verdwenen. Elisabeth wordt vermeld als weduwe van de in 1809 overleden Goozen Frebes.  

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. Dit is digitale column nr. 99.

Op 16 mei jl. vond de presentatie plaats van het boek ‘Oude en nieuwe werken, bladeren door de lagen van de Helperlinie’. Aan Haren is dat gebeuren volledig voorbij gegaan. Niet onbegrijpelijk, want Haren wordt in het boek geen enkele keer vermeld en het indertijd onder Haren vallende gehucht Helpman slechts een keer en dan nog slechts als illustratie van een kinderlijke onwetendheid die leidde tot de vraag “wie was Helpman?”. Dus vanuit de opzet van het boek niet onbegrijpelijk, maar historisch gezien wel wat vreemd, want de Helperlinie heeft nooit in de stad Groningen gelegen. U snapt het vast al, hier ligt de noodzaak het een en ander recht te zetten en aan te vullen.

De stad Groningen kreeg het in 1672 stevig te verduren toen Bernhard van Galen, de bisschop van Munster, met steun van Keulse en Franse troepen de stad aanviel. Omdat de landerijen ten westen en ten oosten van de stad onder water waren gezet, restte voor de bisschop maar een route richting de stad: over de Hondsrug. Ergo via Haren en Helpman. Vooral een ten zuiden van de stad liggende hoogte, de Kempkensberg, bood hem een goede gelegenheid de stad met zijn kanonnen te beschieten. Hij dankte aan dit gebeuren zijn bijnaam ‘Bommen Berend’. De afloop kent u, op 28 augustus 1672 droop de bisschop teleurgesteld af. Groningen was ontzet en Helpman, Essen, Haren en Noordlaren bleven leeggeplunderd en deels platgebrand achter. Niet alleen de stad Groningen was door het oog van de naald gekropen, maar eigenlijk de gehele Nederlandse staat. Als Groningen was gevallen, zou het er ook voor de vesting Holland slecht uit hebben gezien. Niet voor niets dichtte Joost van den Vondel “Groningen constant, behoud van ’t land”.

“Dit nooit weer”, was de reactie na 1672. De Kempkensberg werd afgegraven en de Staten Generaal gaven aan Menno van Coehoorn opdracht te zorgen voor een sterke verdedigingslinie ten zuiden van de stad op een zodanige afstand, dat de kanonskogels de stad niet meer zouden kunnen bereiken. Zo werd de zogenaamde Helperlinie aangelegd. Niet op gebied dat onder de stad viel, maar net ten zuiden daarvan in het Gorecht. Een gebied waar de stad het wel voor het zeggen had, maar dat buiten de zogenaamde stadstafel lag. Aanvankelijk behoorde bij deze verdedigingslinie aan de zuidzijde geen ‘natte horizon’. Daar kwam eind 18^e eeuw verandering in. Toen werd naar een ontwerp van de Harense (huidig adres Kromme Elleboog 5) luitenant-kolonel-ingenieur der genie Rudolph Rummerink het Helperdiepje gegraven als verbinding tussen de gebieden ten oosten en westen van de linie waar al een natte gracht aanwezig was richting het Hoornse- respectievelijk het Winschoterdiep. Over het diepje kwam een brug en omdat in de linie al een brug lag over een droge gracht werd dit de ‘natte brug’.

Toen in 1811 de gemeenten werden gevormd, werd het gebied van de gemeente Groningen beperkt tot de stadstafel. Het hoge gebied van het Gorecht met als oostgrens de oude loop van de Hunze – ook wel het ‘Go’ genoemd – werd de gemeente Haren. Dit dus inclusief de Helperlinie en het gehucht Helpman. De meest noordelijke woning in de gemeente Haren was de zogenaamde buitenwacht. Later werd dit de bekende herberg ‘Het Boschhuis’ en nu staat er een hoog kantoorgebouw van Trip-advocaten.

De Helperlinie heeft nooit een aanval hoeven doorstaan en toen in de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 duidelijk werd, dat vestingsteden in de nieuwe manier van oorlogsvoering geen functie meer hadden, volgde in 1874 in ons land een wijziging van de Vestingwet. Groningen werd niet langer aangewezen als vestingstad. De wallen rond de stad en de Helperlinie konden worden geslecht. Dat is met grote voortvarendheid gedaan. De stad Groningen kon zich nu snel uitbreiden en dat leidde onder andere tot de vestiging van een zogenaamde drekstoep op Harens grondgebied aan het Winschoterdiep. Dit werd de opstap voor een claim van de stad Groningen op het gehele gebied tussen de stad en het Helperdiepje. Een claim die in april 1884 leidde tot een grenswijziging tussen Groningen en Haren. Ik schreef daarover de column ‘Drekstoep en grenscorrectie’ (zie www.oldgo.nl). Overigens werd de linie al in 1866 doorsneden door de aanleg van de spoorlijn Groningen-Winschoten die op 1 mei 1868 in gebruik werd genomen. Twee jaar later volgde de openstelling van de aftakking naar Meppel.

Keren we terug naar de periode 1811-1884 dan kunnen we vaststellen dat Haren en vooral de inwoners van Helpman plezier en last van de Helperlinie hebben gehad. Als ik begin met de last dan is daar in de eerste plaats het verbod om te bouwen nabij de linie. Dit betekende dat er in Helpman geen bebouwing mocht komen ten noorden van de huidige Helpermolenstraat. De eerstaanwezend ingenieur der genie te Groningen hield hier streng de hand aan. Zo schreef hij op 25 juni 1823 een brief op poten aan het gemeentebestuur over het handelen van de landbouwer Wolter Gosens Groenendal “die zich verstout heeft op  slechts 218 ellen van de buitenboord van het kanaal, strijdig met de wet van den 16 november 1814, den opbouw van een stenen huis te beginnen, niettegenstaande hem bij dispositie van zijne Excellentie den Heere Commissaris Generaal van Oorlog in dato 5 april jl., alleen de opbouw van een houten schuur vergund is en zonder eene nadere dispositie op het door hem andermaal ingediende request af te wagten”. Hij eist dat het gemeentebestuur direct ingrijpt en de bouw stillegt. Als in 1873 in Helpman een nieuwe school gebouwd moet worden, ontstaan er weer problemen. Volgens gemeentebestuur is alleen een locatie in het ‘verboden gebied’ dichtbij de linie geschikt. Men vraagt ontheffing aan, maar voordat die er is begint de aannemer alvast met het aanleggen van de fundering. Dit tot groot ongenoegen van de majoor-kommandant der genie, die verbood met de werkzaamheden verder te gaan.

Een tweede punt van overlast is veel ernstiger. In de Helperlinie is een schietbaan aangelegd en als daar gebruik van wordt gemaakt, kunnen een aantal inwoners van Helpman het werken op het land wel vergeten “omdat de kogels tot bij hun neervallen”. Dat dit geen onzin is blijkt in september 1873 als het gemeentebestuur de commandant van de schietbaan bericht, dat bij de schietoefening een koe van Alke Roelfs Nijdam, weduwe van Jan Wiechers, door twee kogels dodelijk is getroffen. De veldwachter heeft geconstateerd dat de koe inderdaad twee schotwonden had, een in de rechter bil en een in de rechter zij.

Met toestemming van de militaire autoriteiten heeft de stad Groningen in een gedeelte van het Helperdiepje ten oosten van de brug een badplaats aangelegd. Dit tot ongenoegen van passanten die zich storen aan al dat bloot in het zicht van de weg. Het gemeentebestuur van Haren dringt daarom aan op een afschermende beplanting. Overigens is het natuurlijk niet uit te sluiten, dat ook inwoners van Helpman tot de naaktrecreanten behoorden. Dus de last is hier maar betrekkelijk.

Profijt hadden de inwoners van Helpman vooral van het Helperdiepje. Dit bood de mogelijkheid een laad- en losplaats aan te leggen. De afbeelding is daarvan een illustratie. Op de voorgrond de laad- en losplaats met op de achtergrond de watertoren (nu locatie Joods monument) en de cellulaire gevangenis (nu het Forensisch Psychiatrisch Centrum Dr. S. van Mesdag). Op het braakliggende terrein aan de overzijde van het diepje is tussen 1895 en 1897 de Rabenhauptkazerne gebouwd. Deze kazerne werd tijdens de bevrijding in 1945 verwoest. Inmiddels staan er woningen op dit terrein. In het in de eerste alinea genoemde boek wordt vermeld, dat de watertoren de eerste watertoren in de stad Groningen was. Dat is op zich correct, maar toen de toren gebouwd werd, stond hij in Haren. En zo ben ik weer terug waar ik begon: de Helperlinie is meer Harens dan in het boek vermeld.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 99.