Op 19 augustus 1910 wordt Mr. Hindrik Boerema geïnstalleerd als burgemeester van de gemeente Haren. Hij is dan nog net 30 jaar en is daarmee de jongste burgemeester, die de gemeente Haren ooit heeft gehad. Tot 1921 heeft Boerema in Haren geen eigen woning. De eerste jaren woont hij in Hotel Horst (voorheen de Jagtwagen) aan de Rijksstraatweg 127 (nu hoek Vondellaan). Vervolgens woont hij in bij A. Wassenaar in ’t Huis de Wolf (Rijksstraatweg 76) en daarna bij notaris J.B. van Andringa de Kempenaer in Huize de Hondsrug (Rijksstraatweg 240). In 1921 komt dan de ambtswoning aan de Weg voor de Jagerskampen 2 gereed. Als Boerema deze woning betrekt is hij nog vrijgezel. In 1923 huwt hij met Elisabeth Anna Frick, die uit een eerder huwelijk twee dochters heeft.

In de jaren van zijn verblijf in Hotel Horst schrijft Boerema een aantal brieven die in het archief van de gemeente Haren bewaard zijn gebleven. De meeste brieven gaan over de restauratie van de dorpstoren. Boerema laat zich echter ook kennen als een oplettende detective. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een brief van 29 juli 1913 aan de Officier van Justitie te Groningen. In verband met valse bankbiljetten die in omloop zijn gebracht, heeft deze de burgemeesters in de provincie gevraagd attent te zijn op personen die plotseling veel geld uitgeven. Boerema heeft inderdaad zo’n persoon op de korrel. Uit zijn brief blijkt, dat hij de zaak al behoorlijk heeft uitgezocht.

Reeds geruimen tijd heeft zijn van weelde getuigende levenswijze mijn aandacht getrokken Ernst Gustaaf Schlette te Groningen. Deze ongetwijfeld u bekende persoon heeft automobielen en speelt veel om geld. Nu heeft hij weliswaar in den laatsten tijd geërfd, maar naar ik destijds reeds van zijn schoonvader, L. Smit van het Boschhuis te Groningen, mocht vernemen, was deze waarde niet van groot belang. Ook beklaagde die familie zich over zijne gedragingen. Reeds meermalen liet ik nagaan of Schlette in deze gemeente papiergeld uitgaf, hetgeen mij steeds werd gerapporteerd niet het geval te zijn. Mijn aandacht bleef op hem gevestigd en ik liet bij het agentschap van de Nederlandsche Bank te Groningen inlichtingen inwinnen omtrent de geheime kenteekenen der bankbiljetten, waarvan mij enkele werden medegedeeld. Na uwe bovengenoemde circulaire werd mijn meening versterkt, dat slechts Schlette dit kon doen, nu hij onder de vlag van een erfenis en in het bezit van een luxueuze automobiel de gelegenheid tot groote uitgaven had. Meermalen kon ik in het hotel Horst, waar ik mijne kamers heb, hem waarnemen, omdat hij dikwijls voor mijne ramen plaats neemt. Veelvuldig komt hij daar niet, maar toch zo nu en dan op doorreis, zooals hij ook wel aanlegt op de ontspanningsplaats Voorveld. Langduriger, meestal om te spelen, vertoeft hij bij Witteveen en Bolhuis, beiden te Harenermolen en leeft daar vriendschappelijk met de eigenaars en gasten, zooals hij dat kan. Zoo heeft hij zelfs den rijksveldwachter, brigadier Tissing, het genoegen gedaan hem per auto naar Assen te brengen en terug mede te nemen, nadat diens vrouw en kinderen daar te logeren waren achter gelaten. Ofschoon deze omstandigheid eenigszins eigenaardig was, heb ik hierover nimmer met den veldwachter gesproken. Te veel drinken doet hij niet, althans heb ik hem nimmer onbekwaam gezien. Een enkele maal komt hij met een vreemde, zoo in den laatsten tijd nu en dan met een korte gedrongen jongeman met wie hij opvallend den toon voert van iemand die geroutineerd uitgaat, vooral met vrouwen. Meestal gaat het om Leonardus Appel, directeur van een petroleummaatschappij te Groningen, Frieschestraatweg 1, Bernard Herman Drenth, Trompstraat 20a te Groningen en D.A. Anema, zonder beroep, te Harenermolen. Met deze personen speelt Schlette gewoonlijk om geld. Vroeger had hij omgang met den thans gefailleerde aannemer Gerrit Gisius te Groningen. Het trof nu gisteren dat Schlette met zijn automobiel bij Horst kwam. Het voertuig ziet er opvallend luxueus uit en terwijl ik daarnaar keek, komt Albertus Horst in mijn kamer om de tafel af te nemen en ontstaat het volgende gesprek. Horst: “kijkt u er naar of de automobiel met eigen geld betaald is?”. “Hoezo?” “Hij kan het immers zelf maken”. “Heeft u daar dan wel eens iets van gezien?” “Neen, maar hij heeft het bewijs toch geleverd”. “Krijgt u wel eens een bankbiljet?” “Jawel”. “Van hoeveel?”. “Van honderd en van vijfentwintig gulden”. “Mag ik die eens zien?” “Neen, want als die valsch is, ben ik het geld kwijt en ik heb de waarde geleverd”. “Zoudt u ze mij dan voor het vervolg willen laten zien als ik u de waarde gaf?” “Jawel, ik heb met Schlette niets uitstaande.” Ik heb de eer u vorenstaande te rapporteren met het beleefd verzoek om uwe betreffende berichten.

In het Historisch Jaarboek Groningen 2020 uitgegeven door de vereniging Stad & Lande staat een uitvoerig artikel over Ernst Gustaaf Schlette (1873-1948) geschreven door Alida Dijk en Margriet Dijk. In dat artikel komt Schlette naar voren als een man met twee gezichten. Aan de ene kant is hij een begenadigd maker van reclameaffiches. Vooral de affiches die hij maakte voor de fietsenfabrikant Fongers zijn erg fraai en worden algemeen beschouwd als kunst. De afbeelding boven dit artikel laat een van de meest bekende van deze affiches zien: een groep fietsende militairen. Waarschijnlijk is deze affiche gemaakt in 1912. Het andere gezicht van Schlette is, dat hij niet in staat is de tering naar de nering te zetten. Dit leidt tot een lange reeks faillissementen en ook tot diverse misdrijven, zoals het verduisteren van gehuurde auto’s en het maken van vals geld. Voor dat laatste vergrijp wordt Schlette in 1902 te Amsterdam veroordeeld tot vijf jaar gevangenisstraf. Hij zit zijn straf uit in de gevangenis aan de Hereweg te Groningen en blijft na zijn vrijlating in Groningen hangen. De stad Groningen kent in die tijd een bloeiperiode op het gebied van tekenaars en drukkerijen en Schlette slaagt er in al snel aansluiting te krijgen bij dit milieu.

Heeft Schlette in Groningen nu inderdaad weer vals geld gedrukt? In het artikel van Alida Dijk en Margriet Dijk staat daar niets over. Wel dat hij op 27 maart 1914 voor de derde keer failliet gaat en dan al de wijk heeft genomen naar Antwerpen. Boerema is er ook niet in geslaagd zijn onderzoek in Haren af te ronden met een succesvol bewijs. In aanvulling op zijn eerdere brief schrijft hij op 31 juli 1913, dat zijn onderzoek naar het gedrag van Schlette wordt gefrustreerd door een inspecteur van politie uit Groningen, die hotel Horst gebruikt als ontmoetingsplaats met een vrouwspersoon. En waar de stedelijke politie is, daar is Schlette nu eenmaal niet.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 66.

Per 1 januari 1915 vindt een grenswijziging plaats tussen de gemeenten Groningen en Haren. De wet, waarbij deze grenswijziging wordt geregeld, bevat ook enige bepalingen over een door de gemeente Haren te ontvangen compensatie. In dat verband is vooral artikel 5 van de wet van belang. Dit artikel luidt: “Door de gemeente Groningen zal, indien en zoodra zij de daarvoor vereischte Rijksconcessie en vergunning tot gebruik maken van den Rijksweg zal hebben verkregen, eene electrische tramverbinding worden gelegd tusschen Groningen vanaf het tegenwoordige eindpunt van de gemeentetram tot aan het einde der keibestrating in het dorp Haren en daarna door haar worden geëxploiteerd. Daarnaast zal, voor zoover van de gemeente Groningen afhangt, aan de Tramwegmaatschappij Zuidlaren - Groningen de gelegenheid verblijven de gemeente Groningen al of niet op eenigszins andere wijze dan thans plaats heeft, langs den openbaren weg tot het bestaande eindpunt te bereiken”. Vooral de tweede zin van het artikel vormt een tamelijk onbegrijpelijke ratjetoe van woorden. En dat zal de jaren die volgen blijken!

Om het enigszins begrijpelijk te maken eerst maar even een korte historie. In 1890 start de Tramwegmaatschappij Zuidlaren – Groningen (TMZG) met de aanleg van een paardentram vanaf Zuidlaren naar Groningen. Op 10 augustus 1892 wordt deze nieuwe verbinding feestelijk in gebruik genomen. In Groningen eindigt de lijn bij het Boschuis tegenover het Sterrebos. Dit is sinds april 1884 weliswaar niet meer de grens tussen de gemeenten Groningen en Haren, die ligt inmiddels bij de Nattebrug, maar het is nog wel het einde van de Rijks(straat)weg, en de TMZG heeft een concessie om van die Rijksweg gebruik te maken en het vervoerbedrijf van de gemeente Groningen, de Gemeentetram Groningen (GTG) heeft die concessie niet. Bij de grenswijziging in 1915 wordt de Rijksweg vanaf het genoemde Boschhuis tot de Esserweg aan de gemeente Groningen overgedragen (en vernoemd tot Verlengde Hereweg). De GTG kan dus zonder problemen de tramlijn verlengen tot de Esserweg, maar de deal met Haren vereist een verdere verlenging. In aanvulling op wat in de wet is geregeld komen de gemeenten Haren en Groningen in 1920 zelfs nog overeen, dat de elektrische tram niet zal eindigen in Haren, maar bij het (inmiddels verdwenen) station aan de Oude Schoolweg in Glimmen. Haren moet daarvoor wel een forse jaarlijkse vergoeding aan de GTG betalen.

Intussen denkt het bestuur van de TMZG op rozen te zitten. Men meent zelfs, dat niet het GTG, maar de TMZG de aanleg moet verzorgen van de nieuwe elektrische tramverbinding en dat – in de wet staat “het bestaande eindpunt” - tot ver binnen de grenzen van de gemeente Groningen. Ook droomt de TMZG van een verdere uitbreiding van het lijnennet richting Veendam. De gemeente Haren is aandeelhouder van de TMZG en verzet zich op allerlei manieren tegen de plannen van deze maatschappij. Haren heeft er geen enkel vertrouwen in, dat de TMZG tot een goede exploitatie in staat is en stelt onomwonden, dat de TMZG “ten doode is opgeschreeven”. Maar zolang de TMZG niet toegeeft, verleent het Rijk geen concessie aan het GTG en heeft Haren geen tram. De gemeente Groningen ziet dat allemaal rustig aan en stelt tevreden vast, dat voorlopig de hand nog op de (compensatie)knip kan worden gehouden. Van Groningse kant wordt de TMZG dan ook geen enkele handreiking geboden.

Na een aantal jaren van veel overleg worden de verhoudingen er op zijn zacht gezegd niet frisser op. Harens burgemeester Mr. H. Boerema brengt zelfs naar voren, dat de betrokken ambtenaar op het ministerie van Waterstaat onder een hoedje speelt met een bestuurder van de TMZG, die een familielid van hem is. In het gemeentearchief van Haren bevindt zich het concept van een brief van Boerema aan de Minister van Waterstaat. Waarschijnlijk is de brief niet verzonden en dat is gelet op het taalgebruik begrijpelijk. Boerema moet duidelijk stoom afblazen over de president commissaris van de TMZG “een man die verandert als een blad aan de boom, die chicaneert en een tot stand gekomen overeenkomst weet te behandelen als scheurpapier”.

Uiteindelijk wordt de TMZG inderdaad geliquideerd. Al gaat ook dat weer op een bijzondere manier. Zo vindt op 24 november 1919 een vergadering plaats in hotel Willems te Groningen. Omdat er geen quorum is, kunnen geen beslissingen worden genomen. Uit antwoorden op vragen van de wel aanwezige Boerema blijkt, dat gebouwen die getaxeerd waren op ruim f.73.000,- verkocht zijn voor slechts f.38.000,-. Boerema is daar furieus over en raakt over deze zaak stevig in de clinch met zijn collega’s van Zuidlaren en Anloo, maar hij krijgt te weinig steun om een vuist te maken.

Ook voor Haren heeft de manier van liquidatie nog gevolgen. De TMZG had ten behoeve van de bouw van een transformatorstation de huidige percelen Rijksstraatweg 209 tm 213 gekocht van landbouwer Hemmo Hemmes. Boerema wil dat de TMZG deze percelen overdoet aan de GTG, maar het bestuur van de TMZG heeft de percelen al onderhands doorverkocht aan de kooplieden Everhard Botjes en Albertus Sebo van der Veen in Groningen. In een besloten raadsvergadering op 2 september 1919 geeft Boerema aan, dat deze beide heren al bij hem zijn geweest en hebben aangegeven op het perceel drie woningen te willen bouwen. Hij heeft hun echter meegedeeld dat dit niet zou worden toegestaan. Hij wil nog trachten het perceel in handen te krijgen door in ruil daarvoor een ander terrein aan te bieden. “Het wil hem echter voorkomen deze zaak niet geheel zuiver is”. Zijn zin krijgt Boerema overigens niet. Voor de GTG moet een ander terrein worden gezocht en de heren Botjes en Van der Veen bouwen gewoon de door hen gewenste woningen.

Dat andere terrein voor de GTG wordt iets zuidelijker aan de Rijksstraatweg gevonden. De gemeente Groningen koopt daar het perceel genaamd De Talenkamp en bouwt daar vervolgens een omvormingsstation en dienstwoning (zie de afbeelding). Nu staan op dit perceel aan de Rijksstraatweg het Total benzinepompstation en aan de Westerse Drift drie dubbele woningen (nrs. 42 tm 52) en daar tussenin het zorgcentrum Westerholm met de nieuw gebouwde vleugel aan de Beatrixlaan. Deze nieuwbouw wordt op 24 september a.s. officieel in gebruik genomen. Ik mag die gebeurtenis opluisteren met een ‘historische wandeling’ rond het zorgcentrum. Een aantal keren lopen we in ca 3 kwartier het rondje Irenelaan, Westerse Drift, Wilhelminalaan en Beatrixlaan. Een tocht vol historische verrassingen. Zie over de mogelijkheden tot deelname www.oldgo.nl.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 65.

Soms ontkom je er niet aan om eenzelfde foto nogmaals te gebruiken. De bovenstaande foto gebruikte ik al twee keer eerder, namelijk in mijn columns 'Ruzie' en ‘De Kroon aan de Rijksstraatweg’, indertijd gepubliceerd in het Harener Weekblad en nog terug te lezen op www.oldgo.nl (gebruik de handige zoekfunctie in het menu). Mooie foto’s van de dorpskom van Haren van rond 1900 zijn nu eenmaal op de vingers van een hand te tellen. Hoewel de foto van latere datum is, wil ik hem deze keer gebruiken voor een verhaal dat zo’n 20 jaar eerder speelt.

De bewoners van de panden op de foto in 1880 zijn v.l.n.r.: caféhouder Marten van der Veen, schoenmaker Jan Kijl, bakker Hindrik van Dam (het pand De Kroon, bestaande uit het pandje met de baanderdeur en het hoge pand er naast), smid Hindrik Smit, arts Constant Pieter Willem Hubenet en emeritus predikant Jacobus Speckman. Geheel rechts op de foto zien we het in 1886 gebouwde gemeentehuis op de hoek van de Meerweg. In 1880 stonden hier nog twee woningen bewoond door respectievelijk veldwachter Uge Bos en de arbeider Hindrik Viening. In de dode hoek van het vooruitspringende pand De Kroon missen we dan nog een pand bewoond door de verver Johannes van Oosten en de arbeider Albert van Dijken met zijn moeder Geertien van der Veen. Nu is de Etos in dit pand gevestigd.

Waar het deze keer in het bijzonder om gaat is het kleine pandje, dat rechts van De Kroon gedeeltelijk zichtbaar is. Marten Tulp vestigt hier in 1827 een smederij. Dit bedrijf wordt na zijn overlijden in 1850 voortgezet door zijn tweede vrouw Bouchien Kramer, die in 1852 hertrouwt met Gerrit Zweers. Als Gerrit Zweers ca 1875 ziekelijk wordt, komt Siert van der Woude met zijn vrouw bij Bouchien en Gerrit inwonen. Hun oudste kinderen worden hier geboren. Gerrit Zweers overlijdt in 1878. Siert van der Woude kiest er in 1879 voor een eigen zaak te beginnen aan de Kerkstraat (zie mijn column ‘Kerkstraat 1908’). Bouchien Kramer verkoopt het pand daarop aan Hindrik Smit. Ik noemde hem boven al als bewoner van het pand in 1880. Lang houdt Smit het hier echter niet vol. Hij vertrekt in het voorjaar van 1881 naar Hoogezand en verkoopt het pand aan de Rijksstraatweg aan Hindrik van den Berg.

Dat betekent voor de naastgelegen bewoners, dat ze nieuwe (over)buren krijgen. En dat hebben ze geweten. Hindrik van den Berg is in Haren geboren op 8 januari 1827 in het pand geheel links op de foto. Hij trouwt in 1853 met de te Onnen geboren Hillechien van der Es. Hindrik is lange tijd arbeider en woont op een groot aantal verschillende adressen in Haren en Onnen. Voor zijn komst naar het pand aan de Rijksstraatweg is hij enige tijd havenmeester van het haventje aan de Westerse Drift en woont hij met zijn gezin in de bij het haventje staande dienstwoning. Dat gezin bestaat in 1880 behalve uit zijn vrouw uit acht kinderen, waarvan de zonen Jakob, Pieter en Klaas een ‘bijzondere’ vermelding verdienen. Over Pieter schrijft burgemeester Jorissen op 18 juni 1878 aan de officier van justitie te Groningen: “ik kan berigten, dat P. van den Berg staat bekend als een onbedachtzaam jongmensch, die gaarne veelvuldig sterke drank gebruikt en daartoe geene gelegenheid overslaat. Hij is zeer lastig in gezelschap, wanneer hij wat ruim drank gebruikt heeft en dan onverschillig ruw en niets ontziend om ruzie te maken. In gewone omstandigheden is hij overigens een goed arbeider en geen slecht of boosaardig mensch te noemen”. Die laatste toevoeging is typerend voor Jorissen. Hij zal zelden iemand tot de grond toe afbranden. Overigens zijn Jakob en Klaas niet veel anders dan hun broer Pieter.

Aan de Rijksstraatweg gaat het al snel helemaal mis met de familie Van den Berg. De omwonenden worden er gek van. Een aantal van hen, waaronder Hindrik van Dam en Albert van Dijken durven daar openlijk over te klagen. Zij schrijven in september 1881 aan het gemeentebestuur: “dat er zeer zelden een dag voorbij gaat, dat in dat huisgezin tusschen ouders en kinderen en kinderen onderling geen oneenigheid en vechtpartijen plaats hebben. Niet alleen bij dag, maar veelal bij nacht, als wanneer de zoons dronken te huis komen, moet de vader veelal het huis ontvlugten, om zich aan de mishandelingen van zijne zoons te onttrekken. Waardoor alsdan soms groote ruzie en rumoer ontstaat, waardoor wij vaak ter middernacht in onzer nachtrust worden gestoord. Hetwelk niet altijd door de politie kan worden opgemerkt en verhinderd worden. Dinsdag den 6 september jl. ging het er weer erg op los, daar toen hun neef, zekeren Berend van der Es van Onnen zich bij hen had aangesloten, en toen tezamen weer zulk een rumoer bij de straat maakten, dat enkelen van het bed zijn gekomen en alzoo de geheele buurt te zamen liep. De veldwachter Bos, hierbij tegenwoordig, heeft herhaalde keren beproefd hen tot rust te brengen, doch in plaats hiervan, moest hij in zijne positie erge beleedigingen van hen verduren”. Veldwachter Bos heeft de brief ook nog ter tekening aangeboden aan de buren Speckman en Hubenet. Deze verklaarden geheel met de brief in te stemmen, “doch bezwaar maakten hetzelve te onderteekenen, om reden zij bevreesd waren voor de gevolgen hiervan, daar zij (de Van den Bergs) dit later zouden wreken, zoodat laatst genoemde heer mij verklaarde reeds den agent van de brandwaarborgmaatschappij er over gesproken te hebben om verhooging van zijne verzekerde goederen, alleen uit vrees voor de handelingen van zijne buurlui, de Van den Bergs”.

Hindrik van den Berg overlijdt in 1883. Wellicht heeft dat wat rust gebracht in het gezin. Geleidelijk vliegen ook wat kinderen uit. Zo niet de zonen Jakob en Pieter. Zij blijven bij hun moeder wonen. De kost verdienen kunnen ze echter niet of nauwelijks. In de notulen van de vergadering van Burgemeester en Wethouders van 28 januari 1901 lezen we: “Omtrent het verleenen van onderstand aan vrouw Van den Berg en haar beide zoons wordt besloten in overleg te treden met de diaconie of die zoo nodig bij vertrek van vrouw Van den Berg de beide zoons in het werkhuis wil opnemen”. Overigens komt het niet tot een opname in het werkhuis. Jakob overlijdt in 1903 en zijn moeder in 1907. Het pand wordt dan verkocht aan Siert van der Woude, die breekt het oude pand af en bouwt daarvoor in de plaats een woonhuis. In 1915 keert Siert van de Woude weer terug naar de Kerkstraat en wordt Reinder Homan de nieuwe eigenaar. Hij verbouwt de woning tot winkel en plaatst daar in 1925 een verdieping bovenop. Zo ontstaat het pand, zoals we dat nu nog kennen.

Klaas van den Berg komt nog voor in de collegenotulen van 19 februari 1906: “Afwijzend wordt beschikt op het verzoek van Klaas van den Berg om melk en eieren vanwege de gemeente te mogen ontvangen voor zijn kind, en wel op grond van de slechte levenswijze van de ouders van het kind”, en Pieter in de notulen van de besloten raadsvergadering van 24 maart 1909. Raadslid Wisselink stelt dan voor, dat “Pieter van den Berg, die thans geheel door de gemeente wordt ondersteund, hiervoor wordt belast met schoonhouden van verschillende straten”. De voorzitter antwoordt hem, dat deze mededeeling in ernstige overweging zal worden genomen. Pieter overlijdt in 1923 in Haren, de rest van de familie woont dan inmiddels in Groningen.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 64.

In mijn column ‘Joodse onderduikers’ (te lezen via www.oldgo.nl/publicaties/column-harener-historie) heb ik aangegeven, dat ik van zes Joodse inwoners van Haren nog niet wist hoe zij de oorlog hadden overleefd. Bij nader inzien is het juiste getal zeven, want ik was Erna de Jonge, huishoudster bij mevrouw Alida Kielman-Pik op het adres Middelhorsterweg 6 (toen nog genummerd Stationsweg 44) vergeten. Van deze zeven personen behoorden er vijf tot de familie Van Blankenstein.

Elias Philipstein nam omstreeks 1900 een lak- en verffabriek over van Roelf Kranenburg. Ik schreef over de vestiging van de lakstokerij in Glimmen van dit bedrijf in de column ‘Verf en limonade uit Glimmen’ (terug te lezen via dezelfde link). De Jood Elias Philipstein was afkomstig uit Emden. Voor de overname was hij al een groot aantal jaren vertegenwoordiger van Kranenburg in Duitsland geweest. De hoofdvestiging van het bedrijf was aan de Steentilstraat 27 te Groningen. Elias werd na zijn overlijden in 1917 opgevolgd door zijn schoonzoon Bernard Herman van Blankenstein. Nadat in 1935 een medevennoot was overleden kwam het bedrijf volledig in Joodse handen. Gelet op alles wat nog komen zou een relevant gegeven.

In 1930 verhuisde de familie Van Blankenstein van de woning boven het bedrijf aan de Steentilstraat naar de woning Botanicuslaan 1 in Haren en in 1939 volgde een verhuizing naar (huidig adres) Westerse Drift 94. Aan de huizen af te meten zou je zeggen: een familie in goeden doen. Het is echter de schijn, die ons hier behoorlijk bedriegt. Om te beginnen waren de huizen geen eigendom, maar werden ze gehuurd. Voorts was het bedrijf in de crisisjaren eigenlijk volledig ter ziele gegaan. Slechts door hulp van zijn zwager Salomon Sanders in Den Haag, die al het onroerend goed van het bedrijf kocht, kon Van Blankenstein het hoofd nog een klein beetje boven water houden.

In Groningen behoorde de familie Van Blankenstein tot de kring van zionistisch georiënteerde, maar beslist niet streng religieuze, Joodse fabrikanten. Buiten die kring had de familie slechts beperkte contacten. Wel was Bernard van Blankenstein in de dertiger jaren lid van een gymnastiekclubje genaamd ‘anti-buik’. Het is illustratief enige leden van dit clubje te vermelden: tandarts Hut (die later zou helpen bij een onderduikadres), S.W. Molenaar (na de oorlog korpschef van de gemeentepolitie), psychiater Dr. A.A. Weinberg (Jood en overtuigd zionist) en Pieter Roelfsema (steenfabrikant, als lid van het verzet in 1944 omgekomen in het Scholtenshuis en begraven op de Eshof in Haren).

De familie Van Blankenstein was bang voor de Duitsers. Liefst waren ze al voor de oorlog vertrokken naar Amerika, maar daar was geen geld voor. Direct na de Duitse inval in mei 1940 reisde de familie met een geleende auto van kennis Kahrel (van de theefabriek) naar Lemmer om vandaar per boot over te steken naar Amsterdam. Achter de waterlinie dachten ze veilig te zijn. Maar dat bleek al snel een misvatting. De familie keerde terug naar Haren. Gerrit Dalenoord, later in de oorlog de leider van het verzet in Haren, was eigenaar van de dubbele woning Westerse Drift 94/96. Zelf woonde hij op nummer 96. Op zolder maakte hij een deur tussen de beide huizen om de Van Blankensteins een vluchtroute te bieden. Van de drie kinderen Van Blankenstein woonde dochter Hannie aan het begin van de oorlog al niet meer in Haren. Zij was verpleegster, eerst in Groningen en later in Amsterdam en Haarlem. Zoon Tobias en dochter Theodora woonden nog wel thuis. Zij trouwden beide in juli 1942 in Haren. Net op de valreep. Tobias op 1 juli 1942 met Estella Serphos en Theodora op 28 juli 1942 met Albert Gosschalk. Tobias trouwde kerkelijk in de jeugdsjoel in de Kleine Folkingestraat in Groningen. Het laatste huwelijk dat opperrabbijn Dasberg zou voltrekken.

Aanvankelijk dacht ik, dat Estella Serphos nog korte tijd bij Tobias aan de Westerse Drift had gewoond. Waarschijnlijk is dat echter niet het geval en zijn Tobias en Estella direct na hun huwelijk vertrokken naar een onderduikadres. Estella werd daarbij geholpen door Wiemer Emmelkamp, die verbonden was aan de verzetsgroep ‘De Groot’. Later verbleven Tobias en Estella samen op adressen in Amsterdam en Utrecht. Een bewijs van dit gezamenlijk verblijf is de geboorte van dochter Henriëtte op 2 juni 1945 in de kraamkliniek ‘Huize Ooievaar’ te Utrecht (werd Dolle Dinsdag wat al te uitbundig gevierd?). Bij hun onderduik kregen Tobias en Estella hulp van zuster Hannie, die er (hoe weet ik nog niet) in slaagde om bovengronds te blijven. Onderduiken was een dure aangelegenheid. Daarom was ook de hulp van een zeer bemiddelde broer van Estella’s moeder, Louis Jacques Bosman, vanuit de USA van groot belang. Theodora van Blankenstein en haar man Alberts Gosschalk doken onder in Epe. Zij wisten lang uit handen van de Duitsers te blijven. Toch ging het aan het einde van de oorlog nog mis. Zij kwamen in kamp Westerbork terecht, maar wisten dit kamp bij de bevrijding levend te verlaten. Zoals gemeld werd vader Bernard van Blankenstein bij het onderduiken geholpen door tandarts Hut. Hij kwam terecht op een boerderij in Bornerbroek. Moeder Frieda Philipstein kwam in eerste instantie wel in kamp Westerbork terecht, maar zij wist van daaruit opgenomen te worden in het ziekenhuis in Groningen. Met behulp van de verpleegster Jantje Leistra kon ze vervolgens als ‘patiënt’ onderduiken in de kliniek Dennenoord te Zuidlaren.

Na de oorlog kwam de gehele familie weer samen in Haren. Niet meer aan de Westerse Drift, maar aan de Jachtlaan 16 (toen Onnerweg 6A). Deze woning was eigendom van de NSB’er Jan Pieter Blaauw. Nu was het echter zijn beurt om tijdelijk elders te verblijven. Er zal blijdschap zijn geweest om de geboorte van Henriëtte, maar ook veel verdriet om familieleden (vooral van de kant van Estella Serphos) die niet terugkwamen uit Duitsland. Voorts was de gehele fabriek door de bezetter leeggeplunderd en tenslotte ook nog verkocht. Vader Bernard van Blankenstein moest weer helemaal opnieuw beginnen. Dat werd hem te veel. Op 24 december 1945 stierf hij op straat aan een hartinfarct. Zoon Tobias was van plan geweest naar Palestina te vertrekken, maar moest nu in Groningen blijven. Veel medewerking ondervond hij niet bij de wederopbouw van het bedrijf. Gelukkig was er ook nu weer hulp vanuit de USA van oom Louis Bosman en vanuit Den Haag van Salomon Sanders. Frustrerend was het voor Tobias en Estella, dat zij niet de beschikking kregen over het ouderlijk huis van Estella aan de Kamplaan in Groningen. De rol van de toenmalige gemeente Groningen daarbij staat nu anno 2022 weer ter discussie en heeft al geleid tot enige publicaties in het Dagblad van het Noorden.

De columns ‘Harener Historie’ worden geschreven door Eppo van Koldam. Iedere twee weken verschijnt een nieuwe column. De eerste 78 columns zijn verschenen in het Harener Weekblad. De serie is per 1 april 2020 voortgezet op www.oldgo.nl. Dit is digitale column nr. 63.